بسم الله الرحمن الرحیم
جایگاه و عظمت علمی امام
تربیت شاگردان
- صرف نظر از شیعیان و پیروان امام هادی علیه السّلام نزدیک به یکصد و نود صحابی راوی آن حضرت
برای ما شناخته شده اند که از حدود یکصد و هشتاد نفر آنها، احادیثی در ابواب مختلف در دسترس
ماست.
- بیشتر شیعیان در قرن نخست از شهر کوفه بودند .
- از دوران امام باقر و امام صادق علیهما السّلام به این طرف، لقب در آخر اسم شماری از اصحاب ائمه به
چشم میخورد . اینها « قمی » اشعریهای عرب تباری بودند که در قم می زیستند . محمد بن علی کاشانی
نام برده شده که در باب توحید از امام هادی علیه السّلام سؤالی کرده است .
- صالح معروف به ابو مقاتل دیلمی، یکی دیگر از اصحاب امام هادی علیه السّلام بود که کتابی روایی و
کلامی درباره مسأله امامت تالیف کرد .
- به عنوان نمونه میتوان از بشر بن بشار نیشابوری، فتح بن یزید جرجانی، احمد بن اسحاق رازی، حسین
بن سعید اهوازی، حمدان بن اسحاق خراسانی و علی بن ابراهیم طالقانی و ابراهیم بن شیبه اصفهانی
یاد کرد .
روایت اهل سنت و شیعه
ابن شهرآشوب در مناقب مینویسد : دربان آن حضرت محمد بن عثمان عمری و از یاران موثق او احمد بن
حمزة بن الیسع و صالح بن محمد همدانی و محمد بن جوك جمال و یعقوب بن یزید کاتب و ابوالحسین
بن هلال و ابراهیم بن اسحاق و خیران خادم و نضر بن محمد همدانی و از وکلای آن حضرت جعفر بن
سهیل صیقل و از اصحابش داود بن زید و ابوسلیمان زنکان و حسین بن محمد مدائنی و احمد بن
اسماعیل بن یقطین و بشر بن بشار نیشابوری شاذانی و سلیم بن جعفر مروزی و فتح بن یزید جرجانی و
محمد بن سعید بن کلثوم، که از متکلمان بود، و معاویۀ بن حکیم کوفی، و علی بن معد بن معبد بغدادی
و ابوالحسن بن رجاء عبرتایی جملگی از کسانی بودند که از آن حضرت نقل روایت کرده اند . و کسانی که
نصی بر او را روایت کرده اند گروهی از اصحابش می باشند که از جمله آنان میتوان به نامهای اسماعیل بن
مهران و ابوجعفر اشعری و خیرانی اشاره کرد . )سیره معصومان - محسن امین(
مناظره های امام
علم امام در کلام ) رد تشبیه و مجسمه ( بیش از بیست و یک روایت که برخی از آنها بسیار مفصّل است از
امام هادی علیه السّلام نقل شده و همه آنها گویای آن است که امام در موضع تنزیه قرار گرفته بود .
}- علم : از آن حضرت در خصوص تنزیه آفریننده ی تعالی و یگانگی او و نیز پاسخهای وی در مسایل و
علوم مختلف روایات فراوانی نقل شده است . )سیره معصومان - محسن امین({
کتب امام
پیرامون اعتقاد امامان شیعه درباره مسأله جبر و اختیار نیز رساله مفصلی از امام هادی علیه السّلام در
دست است . در این رساله، که از امام صادق علیه السّلام روایت شده - لا جبر و لا تفویض بل امر بین
الأمرین بر اساس آیات قرآن، در شرح و حلّ حدیث کوشش به عمل آمده و مبانی کلامی شیعه، در مسأله
جبر و تفویض، بیان شده است .
} - نامه ی آن حضرت در رد بر طرفداران و معتقدان جبر و اختیار و اثبات عدل و منزلۀ بین المنزلتین
که تمام این نامه در تحف العقول نقل شده است .
- پاسخهای آن حضرت به سؤالات یحیی بن اکثم . این پاسخها نیز در تحف العقول نقل شده است .
- قطعه ای از احکام الدین . ابن شهرآشوب در مناقب به نقل از خیبری یا حمیری در کتاب مکاتبات الرجل
عن العسکریین این مطلب را نقل کرده است .
- همچنین از آن حضرت پاسخهایی در خصوص مسائل فقهی و غیر فقهی نقل شده که میتوان برای
اطلاع از آنها به کتب اخبار و احادیث مراجعه کرد . )سیره معصومان - محسن امین( {
مناظره های علمی امام
- در میان روایاتی که به عنوان احتجاجات امام هادی علیه السّلام نقل شده، بیشترین رقم، از آن روایات
مسأله جبر و تفویض است .
- امام در طول استدلال خود ، ده ها آیه از قرآن، که از جهتی بر جبر و از جهت دیگر به تفویض اشاره
دارد، ارائه میدهد .
- در روایتی در نشستی دیگر درباره یک مسأله اختلافی، امام علیه السّلام با استناد به قرآن، همه را ملزم
به قبول نظر خود ساخت .
وضعیت فرهنگی - سیاسی - اجتماعی
خلفای زمان
معتصم عباسی از رجب سال 218 تا ربیع الأول 227 و پس از وی واثق تا ذی حجّه 232 حکومت
کردند . سپس متوکل عباسی تا شوال 247 زمام خلافت را در دست داشت . پس از متوکل، منتصر در
248 مدّت یک سال و پس از وی مستعین تا اواخر سال 251 و سپس معتزّ تا سال 255 بر مسند
خلافت نشستند . سال وفات امام هادی علیه السّلام، 254 و طبعا در دوران معتز بوده است .
اعتقادی- فرق و مذاهب
- امام هادی علیه السّلام که هنوز بیش از شش سال نداشت که به امامت رسید . به نوشته شیخ مفید و
همچنین نوبختی، همه پیروان امام جواد علیه السّلام به استثنای افراد معدودی، به امامت امام هادی علیه
السّلام گردن نهادند . آن عده معدود که از قبول امامت حضرت هادی علیه السّلام سرباززدند، تنها برای
مدّت کوتاهی به امامت موسی بن محمد معروف به ) موسی مبرقع ( مدفون در قم معتقد گردیدند؛ لیکن
پس از مدّتی از امامت وی روی برتافتند و امامت امام هادی علیه السّلام را پذیرفتند . عبد اللّه بازگشت
این افراد به امام هادی علیه السّلام را، از آن روی میداند که خود موسی مبرقع از آنان بیزاری جست .
- ابو الفرج اصفهانی در آغاز سخن از نهضت های علوی که در عصر متوکل صورت میگرفت، به برخورد
ناهنجار وی با طالبیها اشاره کرده و وزیر او عبید اللّه بن یحیی بن خاقان را نیز مانند خود وی، از دشمنان
سر سخت خاندان علوی بر شمرده است .
- از جمله برخوردهای تند و ناخوشایند متوکل با طالبیان، تخریب مقبره حضرت سید الشهدا امام حسین
علیه السّلام و شخم زدن و هموارکردن زمینهای اطراف مقبره و زراعت بر روی آن و سختگیری شدید بر
زائران امام حسین و مجازاتهای هولناك آنهاست . این تنشها تنها بدان دلیل بود که قبر امام حسین علیه
السّلام در کربلا میتوانست ارتباط عاطفی توده مردم را با طرز تفکر شیعی و امامان آنها تقویت نماید .
- احضار امام هادی علیه السّلام به سامراتوسط متوکل
- ابن جوزی پس از اشاره به سعایت برخی افراد بدبین به خاندان رسالت نزد متوکل، مینویسد : متوکل به
دلیل همین گزارشهای حاکی از میل مردم به امام هادی علیه السّلام او را به سامرّاء احضار کرد .
- امام هادی علیه السّلام به هنگام ورود به سامرا، با استقبال مردم مواجه شد .
- امام علیه السّلام در مدت اقامت اجباری اش در سامرّاء، به ظاهر زندگی آرامی داشت، و متوکل می
خواست ضمن نظارتهای کلّی و تحت کنترل گرفتن، وی را در نقش یکی از درباریان در آورده و از أبّهت و
عظمت آن بزرگوار در چشم مردم بکاهد .
- متوکل امام را واداشت تا مانند رجال دربارش از قبیل وزیران و امیران، نیروهای نظامی و دیگر اطرافیان،
لباسهای فاخر بپوشند و خود را در بهترین شکل و قیافه بیاراید و مانند دیگران در رکاب متوکل که سوار
بر اسب حرکت میکرد ، پیاده راه برود . تنها کسی که از پیاده رفتن در برابر خلیفه مستثنی بود، فتح بن
خاقان وزیر کینه توز وی بود که او نیز مانند متوکل سواره میرفت .
- این وضع، برای امام بسیار دشوار و غیر قابل تحمل بود . به دنبال همین ماجرا بود که آن حضرت به
خواندن دعاء المظلوم علی الظالم توسل جست .
- متوکل همچنین اصرار داشت تا امام در مجالس بزم او حضور داشته باشد و طبیعی است که از این
طریق بهتر می توانست آن حضرت را - که امام شیعیان و پیشوای پاك مردان بود - تحقیر کرده و از دیده
ها بیندازد و پیروان او را از دور و بر ایشان پراکنده سازد، چنانکه متوکل خود اعتراف داشت : مقاومت امام
مانع از آن گشته که بتواند او را در بزم شراب حاضر کند .
- امام در سامرا از چنان شخصیت والا و عظمت روحی برخوردار بود که همگان در مقابل وی فروتنی
نشان میدادند .
- پس از متوکل فرزندش منتصر بر سر کار آمد و این خود سبب شد که فشار حکومت بر خاندان علوی؛ از
جمله امام هادی علیه السّلام کاستی گیرد . گرچه در بلاد مختلف، فشار دولتمردان بر شیعیان، همچنان
ادامه داشت .
- کاهش نسبی اختناق نسبت به زمانهای قبل، سازماندهی شیعیان را در بلاد مختلف تقویت کرد و هر
زمان که یکی از وکلای امام در شهرها دستگیر میشد، آن حضرت شخص دیگری را به جای وی برمیگزید .
- شیخ کلینی می نویسد : عملیات تعقیب و دستگیری، بر پیروان امام هادی علیه السّلام اثر نامطلوبی
گذاشت . محمد بن حجر کشته شد و املاك سیف بن لیث مصادره شد و همزمان در عراق، برخی از
پیروان امام هادی علیه السّلام ساکن سامرا بودند، دستگیر شدند . و ایوب بن نوح وکیل آن حضرت در
کوفه، تحت تعقیب قاضی شهر قرار گرفت .
- شیعیان از دیرباز، به دستور امامان علیهم السّلام داخل در مناصب حکومتی شده ودر مناسبتهای لازم
به شیعیان کمک میکردند .
- در دوره امام هادی علیه السّلام ائمه زیدیه نیز قیامهای وسیعی در سر تا سر بلاد اسلامی به راه
انداختند . زیدیه در مجموع به دلیل برخورد تندشان با امامیه از نظر ائمه مطرود بودند . ولی برخی از
اوقات که در قیام خود صداقت و خلوص نیت نشان میدادند، شیعیان امامی نیز از نظر عاطفی با آنان
همدردی میکردند .
نوع راهبرد مبارزاتی امام در مقابله با دستگاه حاکم
در کارنامه امام هادی علیه السّلام نیز دعا و زیارت از نظر تربیت شیعیان و آشنا ساختن آنها با معارف
شیعی، نقش عمده ای ایفا کرده است . این دعاها به جز راز و نیاز با خدا، به صورتهای مختلف، به پاره ای
از مسائل سیاسی - اجتماعی نیز اشاراتی دارد؛ اشاراتی که در حیات سیاسی شیعه بسیار مؤثر بوده و به
طور منظم ، مفاهیم خاصی را به جامعه تشیع القا میکرده است . اینک به چند نمونه از مسائل مطروحه در
این دعاها اشاره میکنم :
1 ( ایجاد پیوند میان مردم و اهل بیت علیهم السّلام
2 ( تأکید بر مقام والا و رهبری اهل بیت علیهم السّلام
3( تأکید بر مکتب اهل بیت علیهم السّلام
9 ( مبارزه با ظلم و ستم
- مردم قم و آوه، همچنین برای زیارت مرقد مطهر امام رضا علیه السّلام به مشهد الرضا علیه السّلام
مسافرت میکردند و امام هادی علیه السّلام نیز آنها را در قبال این عمل « مغفور لهم » وصف کرده اند . مردم شیعه دیگر شهرهای ایران نیز، چنین رابطه ای را با امامان علیهم السّلام داشتند . این در حالی بود
که بیشتر شهرهای ایران، به دلیل نفوذ قهرآمیز امویان و عباسیان، گرایشات سنی داشتند و شیعه در
اقلیت بود .
فرقه های موجود در زمان امام
غلات شیعه - مشبهه - مجسّمه - نمیریه و یا نصیریه - مفوضه
چگونگی ارتباط امام با شیعیان
- دوران آخرین امامان شیعه علیهم السّلام همراه با اختناق شدید از سوی خلفای عباسی بود . در عین
حال در همین دوران، شیعه در سر تا سر بلاد اسلامی گسترده شده بود نیاز بود میان آن حضرت و
شیعیان رابطه برقرار باشد .
- سیستمی که ضامن پیدایش و دوام و استحکام این ارتباط بود مسأله وکالت بود . کسانی که به عنوان
وکالت از طرف امام رضا علیه السّلام و پس از آن امام جواد و امام هادی علیهما السّلام کار ایجاد و تنظیم
ارتباط میان امام و شیعیان را بر عهده داشتند علاوه بر جمع آوری خمس و ارسال آن برای امام، در
معضلات کلامی و فقهی نیز، نقش سازنده ای داشته و در جا انداختن امامت امام بعدی ، موقعیت محوری
در منطقه خود داشتند .
گاهی افرادی از این وکلا دستخوش انحراف از خط امام شده و مورد تکذیب آن حضرات قرار میگرفتند . در
این شرایط کسان دیگری جایگزین آنها می شدند . وکلای ائمه بیشتر به وسیله نامه، آن هم توسط افراد
مطمئن با امام در رابطه بودند .
منبع :
کتاب حیات فکری و سیاسی امامان شیعه . رسول جعفریان
سیره معصومان - محسن امین